روشنا گاه

جمله مشهوری در علوم انسانی هست به این عبارت که انسان موجودی اجتماعی است. امروزه ما اجتماعی تر شده ایم؛ چون ارتباطات و تعاملات آشکار و پنهان ما بسیار گسترش یافته است. یعنی انسان بیش از پیش در اجتماع تأثیر می پذیرد و تأثیر می گذارد.

از زمان پیدایش بشر روی زمین تا کنون تحولات شگرفی در شیوه و میزان ارتباط ما رخ داده است. 2000 سال پیش خیلی بعید و دشوار بود که دو نفر معمولی از دو شهر دور با هم هر گونه ارتباطی برقرار کنند. مسیر دراز بود و ناهموار و امکانات طی طریق اندک. از حدود 200 سال پیش وسایلی اختراع شد که به تدریج توانست ارتباطات را راحت تر و سریع تر کند. و بیش از 20 سال است که ما با انواع گوشی های همراه و شبکه اینترنت جهانی و ... میتوانیم در هر لحظه ای که مایل باشیم با دیگران ارتباط برقرار کنیم.

ارتباط انواعی دارد. یکی از شیوه های عمده ارتباط گفت و گو است. صورت های گفت و گو طی زمان تغییر کرده و بین تمدن ها و فرهنگ های گوناگون نیز مختلف است؛ هر یک زبان متفاوت، علائم بدنی و ژست های متفاوت، و آداب و رسوم نوشته و نانوشته متفاوتی دارند.

اما گفت و گو اصولی دارد که زمان و مکان نمی شناسد. هر وقت دو یا چند نفر بخواهند با هم به تبادل نظر بپردازند، شایسته است اصولی رعایت کنند تا هم اطلاعات و آرا به خوبی منتقل شود، هم ادب و احترام مخاطب و جمع حفظ شود و هم نتیجه مطلوبی به دست آید.

اصول گفت و گوی خوب را روان شناسان، جامعه شناسان، علمای اخلاق و فلاسفه در دامنه تاریخ تا کنون بیان کرده اند و چنین اصولی با توضیحات مفصل در اختیار ما قرار دارد. دین و ادبیات ما در این حوزه فوق العاده غنی است. اما در این مطلب، قرار است یک اصل را عرضه کنیم و ذیل آن نکاتی ارائه دهیم.

اینک آن نکته: گفت و گو بسته به موضوعش و فضا و محیطی که در آن رخ میدهد، باید مایه متناسبی از منطق و احساس داشته باشد.

منطق و احساس را می توان دو انتهای یک طیف فرض کرد که حالت و زمینه گفت و گو را نشان میدهد. برخی موضوعات می طلبند که گفت و گو پیرامون آنها منطقی و مستدل و جدی باشد. شاید این ویژگی ذاتی آن موضوع است یا مسئله، مسئله ای مهم و حیاتی است. فلسفه و علوم عموماً این چنین هستند. یعنی صحبت از آنان نیاز به دلیل و مدرک دارد یا شکل استدلالی و تخصصی دارد. گاهی هم فضا و محیط طوری است که ایجاب میکند بحث جدی و منطقی باشد؛ مانند جلسه مسئولان برای تصمیم گیری سیاسی-اجرایی یا مقابله با یک بحران. و البته ممکن است موضوع و محیط، هر دو این چنین باشد؛ مثل نشستی که در آن متخصصان یک رشته به مباحثه می پردازند.

در آن سو، موضوعات و فضاهایی وجود دارد که گفت و گو را بهتر است آمیخته با احساس نمود؛ همچون سخنان دوستان صمیمی و رفقای شفیق، یا بین اعضای خانواده و به ویژه عاشقانه های زن و شوهری. چون برای حفظ و بهبود این روابط و نیز آرامش و نشاط فرد و جامعه باید چنین ابراز احساسات صادقانه ای اتفاق بیفتد. بدیهی است که منظور احساسات مدیریت شده است و نه هر بروز احساسی که ممکن است اثر معکوس ببخشد.

اغلب گفت و گوها آمیزه ای از منطق و احساس اند. چون انسان به هر دو در جای خود نیازمند است. ممکن است میان یک جلسه دشوار و طولانی علمی، لحظاتی به تنفس و شوخی سپری شود تا فضا را تلطیف کند. یا اعضای خانواده در ساعتی که قصد دارند برای یک امر مهم برنامه ریزی جدی کنند، از خنده و اظهار محبت معمول بکاهند. این ها عیبی ندارد.

مشکل از جایی برمی خیزد که جای این دو رویکرد با هم عوض شود. به این صورت که در بحث های منطقی و حرفه ای حرف های بی دلیل  و اصطلاحاً به دلخواه، یا فوران احساس و هیجان، از جمله خنده بیجا و جوزدگی وارد شود و سیر گفت و گو را از اصل خارج کند. از جهت دیگر، حین بحث های دوستانه و خانوادگی، یکی جدی و خشک برخورد کند و ملاطفت و گرمی نشان ندهد. مانند این است که با یک محیط نرم، همچون سنگ خارا مواجهه شود.

یک مشکل دیگر آلوده شدن گفت و گو، فارغ از نوعش، به عناصر نامطلوب است. این، آفتی مشترک است بین دو حالتی که در بالا گفته شد. چند عنصر آلاینده مهم عبارتند از: توهین، تهمت، دروغ، پرخاش، لجبازی، بی توجهی، میان سخن پریدن و تمسخر. هر یک از این ها در گفت و گو پیش بیاید، عمداً یا سهواً، اثر منفی می گذارد.

اگر به یک سیاستمدار کشور توهین شود مذموم است؛ اگر به خواهر شوهر هم توهین گردد، مذموم است! به جای بحث های نصفه و نیمه سیاسی در شب نشینی های خانوادگی که پر از داده های غلط و شایعات است، این بحث ها باید در شرایط مناسب و بین افراد آگاه برقرار شود، نقاط قوت و ضعف آن سیاستمدار بررسی شود و کلاً بحث، روند و نتیجه گیری منطقی به خود گیرد. درباره خواهرشوهر و سایر بستگان هم اگر عیبی هست نباید در حضور بقیه مورد توهین قرار گیرد، بلکه در این باره، روش های درست نهی از منکر باید انجام شود و البته محاسن فرد هم دیده شود. گرمای مهمانی های خانوادگی را با حرف های شیرین و صمیمی بهتری میتوان نگه داشت.

به عنوان مثال دیگر، اگر نظریه اقتصادی طرف، به جای انتقاد صحیح، مورد تمسخر قرار گیرد، بحث نتیجه خوب نمیدهد؛ اگر نزد دوستان رفتار یک معلم که غائب است مسخره شود، همچنین. هیچ گاه تمسخر به ناحق سرنوشت خوبی ندارد و تنها باعث اختلاف و درگیری و نیز ارتکاب گناه می شود.

یا فرض کنیم دو مدیر یک شرکت، با لجبازی زیاد، سر موضع خود در یک موضوع بمانند و هر وقت طرف مقابل در حال ارائه دیدگاه های خود است، دیگری وسط حرف او بپرد و با فریاد سعی کند سخنش را به کرسی بنشاند. به نظر شما چه نتیجه ای از این دعواها حاصل می شود؟ اگر بقیه گفت و گوهای مدیران این شرکت پر از این رفتارها باشد، چه عاقبتی در انتظار آنها است؟

ممکن است این ها ساده به نظر برسند اما به عقیده نویسنده، بسیاری از ضررها و شکست هایی که در جامعه ما، در عرصه گفت و گو متحمل می شویم از این مسائل است. کافی است برای دریافت اهمیت موضوع، بیشتر به گفت و گوهای خود و دیگران دقت کنیم. اگر این ها به خوبی مطرح و بسط داده شود، با مطالعه و مشورت و تمرین رعایت گردد، جامعه روز به روز به سعادت نزدیک تر خواهد شد.

و البته در این زمینه باید شکیبایی ورزید که چنین تحول مثبتی در سطح جامعه صبر ایوب میخواهد. خصوصیات و عادات فرهنگی عمیقی در ما رخنه کرده که نجات از آن طول می کشد و همکاری همه را می خواهد. اما چنانچه توجه کنیم به اهمیت این گفت و گوهای خوب و اصولی در حیطه های مختلف از خانواده گرفته تا سیاست و فرهنگ جامعه، به ارزش این تلاش پی خواهیم برد و بیشتر در این راه قدم خواهیم گذاشت.